Z archiwum miasta Kąty – o nazwie, herbie i pieczęciach – kilka ciekawostek
 |
Nazwa miasta pisana Kanth lub Canth (po polsku: Kąty) jest niewątpliwie polskiego pochodzenia, tak samo jak nazwy znajdujących się w pobliżu wsi (Stöschwitz – Stoszyce, Schimmelwitz – Wszemiłowice, Jürtsch – Jurczyce, Schoßnitz – Sośnica, Sadewitz – Sadowice, Polsnitz – Pełcznica itd.). Ten polski, a właściwie piastowski rodowód nazwy miasta, również niemieccy autorzy w swoich opracowaniach historycznych wywodzą od polskiego słowa kąt, a konkretnie zakątek, róg, była to bowiem kryjówka – gród położony między dwiema rzekami i na granicy księstwa świdnickiego. Przemawia też za tym pierwsza nazwa miasta „Kant„, pisana bez dodanej później litery h. Jako ukryte w kącie grodzisko – gdyż nic innego nie może być wyznacznikiem nazwy miasta – zyskało na znaczeniu od czasu przeniesienia praw miejskich z pobliskiego Milina. Kąty Wrocławskie otrzymały prawa miejskie u schyłku XIII w./ok.r.1298/. Dokładna data lokacji miasta nie jest znana, ale potwierdzała ją wiadomość pisana w r.1302 o Gerhardzie, wójcie dziedzicznym tego miasta 1. Wydarzenie to przyczyniło się do znacznego wzrostu prestiżu miasta. Zaczęło być ważnym ośrodkiem rolniczym, w którym między innymi kwitło młynarstwo, tkactwo i garncarstwo. W związku z tym chęć posiadania herbu przez mieszkańców była zrozumiałym wyrazem aspiracji jego mieszkańców. Jego pochodzenie i znaczenie dziś nie są już znane, gdyż najprawdopodobniej wszystkie dokumenty związane z tym aktem spaliły się w tak częstych pożarach, trapiących miasto w średniowieczu. Pomimo tego o kąckim herbie na pieczęci zachowały się wzmianki, a w Archiwum Państwowym we Wrocławiu przechowywana jest pieczęć Kątów, przywieszona do dokumentu z 1354 r. Opis insygniów miasta, jaki do dziś przetrwał, pochodzi z książek wydanych w XIX i XX w. 2 i artykułów z
 |
| Najstarsza pieczęć miasta Kąty, z 1354 r. (65 mm) |
kąckiej gazety 3. Autorzy ci nie są zgodni co do dokładnej daty jego powstania, według nich najstarsza dokumentacja herbu pochodzi z pieczęci miasta Kąty wydanej między 1300 a 1388 rokiem. Ukazywała ona na okrągłym, niebieskim – nie czerwonym! – polu (tle) dwa pionowe, ciałami od siebie odwrócone, a zwrócone do siebie głowami (patrzące na siebie) koronowane srebrne lwy, których pojedyncze ogony są ze sobą splecione pionowo.
Posiadała następującą transkrypcję: +S.* CIVIUM * DE * KANT ( nazwa miasta pisana jeszcze bez litery h ). Dlaczego jednak małe Kąty obrały sobie lwy za swoje zwierze herbowe ? Dzisiaj, ponieważ brak jest udokumentowanego wytłumaczenia tego faktu, są tylko przypuszczenia, że może to mieć związek z czasowym zarządzaniem miastem przez Królestwo Czeskie w latach 1337-1368 4. Wtedy to Bolko II Ziębicki z powodu swej rozrzutności zmuszony był oddać Kąty w zastaw pod pożyczkę zaciągniętą u Karola IV Luksemburskiego. Jest więc bardzo prawdopodobne, że to on w tym czasie nadał miastu przywilej herbowy, jako że lew był też jego godłem 5, a ani książęta świdniccy, jaworscy czy ziębiccy, do których miasto kolejno w owych latach należało, lwa w swych herbach nie mieli. Wedle innych autorów 6 publikacji dotyczących heraldyki kąckie lwy mają związek z czeskim lwem Przemyślidów, który był ich znakiem bojowym, a od XIII w. jest symbolem Czech. Do dzisiaj kilka śląskich miast ma go w swoim herbie, ponieważ gdy grody owe otrzymywały prawa miejskie, panowali tam Czesi i to oni nadawali tym miastom godła. Przykładem może tu być np. Kłodzko, Wrocław i Goerlitz.
 |
Te historyczne związki najlepiej pokazuje Godło Republiki Czeskiej – koronowane lwy, symbol Czech, orzeł w srebrno-czerwoną szachownicę jako symbol Moraw i w złotym polu czarny orzeł – symbol Śląska.
Wizerunek kąckiego herbu przez długi czas utrzymywał się bez zmian, w tej formie znajdował się na pieczęci z roku 1416, na małej pieczęci z roku 1566 i 1578 jak również na pieczęci używanej aż do XVII w. z następującą transkrypcją: SIGILLUM * CIVIUM * DE * KANT ( Pieczęć miasta Kąty). Ten sam obraz posiadała też większa pieczęć z pierwszej połowy XVII w. z napisem: SIGILLUM * CIVITAS * CANTHENSIS . Oprócz nich była pochodząca z tego samego okresu pieczęć poufna ( tajna ), mającą następującą transkrypcję: SIGILLUM * CIVITAT * CANTENSIS * MINUS z 1633 roku. Ta pieczęć ma jeszcze ukoronowane lwy, podczas gdy na pieczęci z roku 1793 z napisem: SIGILLUM * CIVITAT * CANTHENSIS *1793,
 |
jak również na późniejszych, przedstawione są już lwy bez korony. Oprócz wymienionych tu pieczęci miasta, były też jeszcze inne. Pieczęć Ławy miejskiej 7 z roku 1526 ukazuje przepołowioną tarczę z połową orła na lewym polu i połową lilii biskupiej w prawym polu, co wskazuje na panowanie tutaj kapituły katedry wrocławskiej. Transkrypcja brzmiała: s. * scheppin * im * Kant. Ten sam wizerunek był na pieczęci sądowej miasta z roku 1612, z następującym napisem: DER : STAT : CANT : GERICHTSSIGEL : 1612 (pieczęć sądowa). Pieczęć kąckiej Ławy wiejskiej z roku 1536 i roku 1547 miała tarczę herbową z otoczoną nimbem głową orła i owiniętą szarfą z napisem: s. * das * wehgbildel. * Kanth * (pieczęć dla okręgu Kątów). Znana też była jeszcze pieczęć namiestnika kurii biskupiej z roku 1536, która na rozpołowionej tarczy po prawej stronie miała sześć lilii, a po lewej orła, a więc kompletny herb biskupstwa, z napisem: AM(PTS)SIGEL * ZUM * KANT . Z tego okresu kiedy miasto należało do wrocławskiej kapituły katedralnej (1474-1810) zachowały się wmurowane w wieżę ratuszową tablice heraldyczne.
 |
 |
| Prawdopodobny wygląd herbu na pieczęci Ławy miasta Kąty z okresu zarządzania przez kapitułę katedralną. |
Jest to herb z dewizą (i datą 1613), Hansa von Reibnitza, który z woli jaśnie oświeconego księcia Karola Austriackiego, biskupa wrocławskiego (1608-1624) w jego imieniu zarządzał Kątami |
 |
 |
| Pięciopolowy herb biskupa wrocławskiego, Karola Austriackiego z napisem objaśniającym. | Herb Jerzego Scultetusa, bpa sufragana wrocławskiego (1604-1613)i opata klasztoru św. Wincentego z napisem objaśniającym. |
Nie sposób nie wspomnieć tu o innych lwach. Dawni ojcowie miasta, budując wieżę ratuszową ok. 1613 r., zwieńczyli w narożach jej czworoboczną część rzeźbami lwów wspartych na tarczach. Zapewne nie znalazły się tam przypadkowo, umieszczone tak wysoko miały wypatrywać niebezpieczeństw zagrażających mieszkańcom, ostrzegając nieprzyjaciół swą postawą i wyglądem. Można przypuszczać, że stanowią nawiązanie do motywu herbowego Kątów. W połowie XIX w. powrócono do pierwotnego godła miasta, ale już z tarczą koloru czerwonego 8. Przypominano go w różny sposób. I tak herb z lwami znalazł się na tzw. nalepkach (wymiar ok. 4 cm), którymi magistrat kącki zalepiał urzędowe listy wysyłane do obywateli na przełomie XIX i XX w., spotkać go można też na kąckich pieniądzach zastępczych.
 |
 |
 |
| Nalepka z końca XIX w. | Takie nalepki były w użyciu do 1932 r. | Kąckie herby na tzw. notgeldach. |
 |
W przedwojennym nagłówku kąckiej gazety, jak i w innych publikacjach lokalnych z tamtych lat, spotkać też można herb miasta z umieszczonym nad tarczą ozdobnym napisem : SIGILLUM CIVITAT CANTHENSIS i fragmentem architektury z trzema wieżami i bramą pośrodku. Takie przedstawienie herbu Kątów nie figuruje w żadnym katalogu heraldycznym, a napis pochodzący z XVII- wiecznej pieczęci i element architektoniczny jest tylko ozdobą heraldyczną. Rysunek ten zawiera też błąd, bowiem nad bramą jest data 1292, co ma sugerować otrzymanie praw miejskich. Termin ten można przypuszczalnie uznać za datę przyznania praw targowych, bo miejskie jak dzisiaj wiadomo, Kąty otrzymały kilka lat później. We współczesnym herbie, który spotykamy na każdej tablicy z nazwą ulicy widzimy lwy znowu koronowane. Flaga pionowa z herbem Kątów, tzw. baner , który często jest wieszany przed ratuszem, to współczesny projekt Polskiego Towarzystwa Weksylologicznego.
1 A.Kabirschky „Nachrichten über die Stadt Canth“ Breslau 1851
2 Hupp, O. „Wappen und Siegel der deutschen Städte“ Frankfurt a/M 1898, Reiter Lothar „Beiträge zur Besiedlungs- Rechts-und Wirtschaftsgeschichte des Weichbildes Kanth“ Breslau 1935, Saurma-Jeltsch H. „Wappenbuch der schlesischen Städte“ Berlin 1870 r.
3 ze zbiorów ks. M. Koguta „Stadt und Landbote“ nr.6 z 19.01.1937 r. tłum. G.Kleinert.
4 W art. L.Reitera zam. w nr.6 „S u L ” z 1937 r. wymieniona jest data 1346-1351 Wg. M. Gumowski Najstarsze pieczęcie miast polskich XIII i XIV w. data ta to lata 1327-1351 s.107
5 Pieczęć na tzw. „Złotej Bulli” z 1356 r.
6 L.Chmielewski „Tajemnice herbów polskich” s.18, A. Plewako, J. Wanag, „Herbarz miast polskich” Warszawa 1994, s. 79
7 Ława miejska i Ława wiejska, odpowiednik urzędu rejenta i sądu.
8 Sprawy heraldyki regulował utworzony w 1706 r. przez Fryderyka I Ober Herolds Amt (Królewski Wyższy Urząd Heraldyczny) W.Strzyżewski Treści symbole…s107