Nepomucki

Jan Nepomucen

„Żadne dzieło się nie starzeje, trzeba tylko na nowo je odczytać.”

Poznając historię Kątów Wrocławskich i okolic, po jakimś czasie zetkniemy się z kultem św. Jana Nepomucena. Jego figury spotykamy w wielu okolicznych wsiach i prawie w każdym wiejskim kościele. Ich ilość budzi zdziwienie i zaciekawienie, cóż dokonał ten święty, że darzony był tak wielkim szacunkiem czcią i uwielbieniem ? Dlaczego był stawiany, co symbolizuje, kim był ? Można o nim napisać krótko:

„Jan Nepomucen, zwany Janem z Nepomuk, swoje święto obchodzi 16 maja. (w Polsce w dniu 26 maja.) Ur. prawdopodobnie w 1350 r. Zginął w 1393 r. Kapłan, wikariusz kapituły praskiej, zgładzony za odmowę ujawnienia tajemnicy spowiedzi św. Patron Czech, spowiedzi i spowiedników. Przedstawiany jako kapłan z krzyżem, ubrany w komżę i stułę.”

…i na pewno nie jest to wystarczająca biografia postaci, którą można by zamknąć w tych kilku słowach, dlatego trochę więcej informacji jest o nim na końcu tej strony.

Figura św. Nepomucena w Pradze
fot. Iwona Scheer

Początki masowego stawiania figur i powszechnego czczenia Nepomucena na Śląsku to rok 1729. Kult ten, przypadający na okres kontrreformacji, miał związek z beatyfikacją Jana Nepomucena, jak również z edyktem cesarza austriackiego ( Śląsk był wtedy pod panowaniem Habsburgów ) i biskupstwa śląskiego o ustanowieniu dnia 16 maja świętem Jana Nepomucena (w sąsiednich krajach data ta obowiązuje do dzisiaj ). Decyzje te i masowe akcje misyjne księży jezuitów wśród wiernych, dały początek tak licznym ufundowaniom figur Nepomucena w wielu miastach i wsiach. Dziś są one najczęściej już tylko malowniczym elementem krajobrazu, świadczącym o silnej wierze ludności śląskiej, a także o powiązaniach Śląska z Czechami¹. Dowodem na to jak bliski był to związek, niech będzie zdjęcie przedstawiające pierwszą figurę Nepomucena pochodzącą z 1683 r. Stoi ona na Moście Karola w Pradze, z którego jak głosi legenda, święty został strącony do Wełtawy. Jego postać w charakterystycznie wygiętej pozie, określanej jako kontrapost, adorująca krzyż święty, była pierwowzorem wszystkich jego późniejszych pomników. Te wspólne cechy i podobieństwa stają się oczywiste, kiedy oglądamy jego tutejsze przedstawienia.

A jak wyglądają i gdzie są miejscowe figury Nepomucena, przedstawiamy poniżej…


Figura św. Nepomucena w Kątach Wrocławskich	Figura św. Nepomucena w Kątach Wrocławskich

Kątecka figura Nepomucena powstała prawdopodobnie w 1738 r (niekiedy datowana jest też na rok 1729). Ustawiona przy poł.-zach.odcinku muru dawnego cmentarza przykościelnego. Wykonana została z piaskowca i posadowiona na czworobocznym granitowym cokole, z półkolistą wnęką na lampę. Na zwieńczeniu cokołu współczesny napis: Św. Jan Nepomucen. Fundatorem tej skromnej rzeźby był komisarz biskupstwa wrocławskiego, Jan Henryk Kreiger.


Figura św. Nepomucena w Sośnicy	Figura św. Nepomucena w Sośnicy

Idąc z Kątów Wr. w kierunku Wrocławia, niedaleko, bo w pobliskiej wsi Sośnica / Schosnitz od 1937 Reichbergen / na ostrołukowej bramce od strony zachodniej cmentarza przykościelnego stoi późnobarokowa z ok. 1750 r., piaskowcowa, nieduża figura Nepomucena. Niegdyś obok niej na bocznych słupkach z obu stron stały dwa aniołki tzw. putta. W katalogu dolnośląskich zabytków sztuki z 1991 r. są one jeszcze odnotowane.
Na tej trasie figura Jana jest już tylko w…


Figura św. Nepomucena w Jaszkotlu	Figura św. Nepomucena w Jaszkotlu

…wsi Jaszkotle / Jaschgüttel /.W północnej ścianie kościoła p.w. Wniebowstąpienia Pana Jezusa, w zakratowanej niszy stoi Figura Nepomucena z 1 poł. XIX² w. Kraty zostały założone po kradzieży figury w 2000 r. Zarówno przy tej, jak i przy figurze w Sośnicy, nie ma tzw. tablic inskrypcyjnych, z których można by odczytać więcej informacji.


Figura św. Nepomucena w Kamionnej	Figura św. Nepomucena w Kamionnej

Idąc z Kątów Wr. w górę rzeki Bystrzycy, we wsi Kamionna / d. Kammendorf bei Kanth / spotkamy kolejną figurę Nepomucena, której fundatorem była rodzina von Kalckreuth, będąca wtedy właścicielem wsi. Pochodzi ona z pierwszej połowy XVIII w. (1740 r.?) a prawdopodobnie wykonał ją wrocławski rzeźbiarz, Johann Albrecht Siegwitz³ . Jemu też przypisuje się autorstwo rzeźby Nepomucena we Wrocławiu na placu Katedralnym. Rzadką cechą tej figury jest wnęka na lampę. Poniżej niej na kartuszu jest scena zrzucenia świętego z mostu Karola do Wełtawy. Łacińska inskrypcja wyryta na postumencie mówi:

„ Co często nieżyczliwość, nienawiść i zazdrość wymyśli nagannego, a oprócz tego trucizna złych języków wyrządzi złośliwą szkodę naszej godności – odwróć przez swe wstawiennictwo. Spraw, aby ich złośliwe poczynania nie miały Twojego błogosławieństwa. Kto złośliwości zmyśla, przez nieprzyzwoite plotkarstwo poniża godność bliźniego. Spraw przez swoje wstawiennictwo i uwolnij nas od grzechu oraz występku, ponieważ życie w grzechu jest największym wstydem przed Bogiem.„(tłum. Ewa Grochowska-Sachs).

Pomnik został odrestaurowany w 2003 r. z funduszy rządu niemieckiego, a opis tego zdarzenia znajdziemy na stronie:
http://www.uni-marburg.de/fpmr/html/fs/nepomuk/kammen1.html


Figura św. Nepomucena w Milinie	Figura św. Nepomucena w Milinie

Kolejna wieś w której spotkamy Nepomucena to Milin, / d. Fürstenau /. Stoi tam przy kościele p.w.św. Michała Archanioła na trójbocznym, nietypowym cokole, chyba najładniejsza w okolicy, piękna barokowa figura z 1733 r. Z jednej strony cokołu przedstawiona jest scena spowiedzi królowej Zofii, a z drugiej, zrzucenie Jana Nepomucena z mostu do Wełtawy. Z przodu tablica inskrypcyjna z napisem po łacinie głosi: „Świętemu Janowi Nepomucenowi z uwielbienia wzniósł pobożny Piotr Beker” Nad nią podwójny kartusz herbowy fundatora.


Figura św. Nepomucena w Milinie	Pieta w Milinie

Przy murze kościelnym jest też nie mniej piękna figura Piety wykonana z piaskowca, której ze względu na jej urok nie sposób ominąć. Na cokole kartusz z nieczytelnym już dziś napisem. W narożach litery C.D. i P.F. a datowana jest na 1730 r.⁴


Figura św. Nepomucena w Maniowie Wielkim	Figura św. Nepomucena w Maniowie Wielkim

Figurę Nepomucena spotkamy też w niedalekim Maniowie Wielkim / d.Gross Mohnau / W porównaniu do innych, sprawia wrażenie dość zaniedbanej. Postawiona jest przy kościele p.w. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny, po drugiej stronie drogi. Pochodzi prawdopodobnie z 1752 r. Od przodu napis na tablicy inskrypcyjnej głosi: „Przykład czcigodnego męża, który zwycięża idąc przez ciemność prostą drogą wiary” Z tyłu druga tablica inskrypcyjna: „Ku chwale św. Jana Nepomucena wzniosła pobożność przy wsparciu wiernego sługi” Obok inicjały, prawdopodobnie fundatora. Pomnik ten ma rzadko spotykane ogrodzenie w postaci balustrady.


Figura św. Nepomucena w Maniowie Wielkim	Figura św. Nepomucena w Maniowie Wielkim

W tej samej wsi, w dawnym parku pałacowym stoi druga, skromniejsza figura Nepomucena, datowana też na 1752 r. posadowiona na cokole z cegły. U stóp świętego jest tylko kartusz w formie płaskorzeźby, przedstawiający tzw.”język na chmurkach” jako symbol milczenia. Postać bez biretu, prawdopodobnie dlatego iż wcześniej miała metalową aureolę.

Figura św. Nepomucena we Wszemiłowicach

W pierwszej, położonej od strony północnej, wsi za Kątami, tzn. we Wszemiłowicach /d.Schimmelwitz po 1937 r. Zweibach /, przy budynku dzisiejszej R.S.P. jest neogotycka kapliczka wmurowana w dawne ogrodzenie majątku, pochodzące z przełomu XIX i XX w. W środku znajduje się figura Jana Nepomucena datowana przypuszczalnie na 1. poł. XVIII w. Niestety czas zrobił swoje i dzisiaj nie da się już nic odczytać z tablicy inskrypcyjnej.

Z Wszemiłowic do pobliskiej Pełcznicy przechodzimy obok młyna zwanego dawniej „Vincenz-Mühle“. Nazwa „młyn Wincentego”, pochodzi najprawdopodobniej stąd, że Pełcznica i jej wsie parafialne, ( Kilianów, Wojtkowice, Krobielowice, Kozłów i Samsonowice) były własnością do 1810 r. zakonników z opactwa św.Wincentego we Wrocławiu.(zakon premonstratensów)

Figura św. Nepomucena w Pełcznicy

Pełcznica / d Polsnitz od 1937 Brückenfelde / Tutaj w budynku dawnej plebani z 1705 r. przebudowanej w 1789 r. na wysokości pierwszego piętra jest nisza z muszlowym zwieńczeniem, w której stoi pochodząca z XIX w. figurka Nepomucena, niestety dzisiaj już bez aureoli i krzyża. W domu tym, obecnie nr 26 zachował się portal, gdzie na gzymsie są dobrze widoczne obydwie daty i kartusz herbowy opata zakonu św. Wincentego, K.Kellera.

Z Pełcznicy już niedaleko do wsi Świdnica Polska /Polnisch Schweinitz, od 1939 Schweinitz b. Kanth /…


Figura św. Nepomucena w Świdnicy Polskiej	Figura św. Nepomucena w Świdnicy Polskiej

gdzie przy murze kościelnym ( kościół p.w. św. Jadwigi ) stoi od 1772 r. figura Nepomucena w pozie dość nietypowej, bo w przyklęku na prawym kolanie. Na lewej ręce święty trzyma krucyfiks, który adoruje. Czworoboczny, zdobiony motywami roślinnymi cokół, opisany jest z każdej strony inskrypcjami gotyckimi głoszącymi chwałę świętego.
Na przedniej tablicy widnieje napis: „Chwała Janowi z Nepomuka, który życie oddał Wełtawie w 1383 za co otrzymał koronę męczeńską„⁵ Następną najbliższą wsią, gdzie stoi rzeźba Nepomucena, są Piotrowice.


Figura św. Nepomucena w Piotrowicach	Figura św. Nepomucena w Piotrowicach

Piotrowice / d. Groß Petrwitz /. Na cmentarzu, przy kościele katolickim p.w.św. Katarzyny stoi odnowiona figura naturalnej wielkości Nepomucena z 1729 r. Na gzymsie cokołu jest tylko napis: A.1729 D. Juli.


Figura św. Nepomucena w Kostomłotach	Figura św. Nepomucena w Kostomłotach

W pobliskich Kostomłotach, /Kostenblut/ też jest rzeźba J. Nepomucena, a stoi w pobliżu muru przy wejściu na przykościelny cmentarz. Figura posadowiona jest na skromnym czworobocznym postumencie, bez kartuszy, inskrypcji czy napisów. Ufundowana została w 1729 roku.


Figura św. Nepomucena w Małkowicach	Figura św. Nepomucena w Małkowicach

Z Kostomłot wrócimy nad Bystrzycę i idąc wzdłuż niej w stronę Odry, następną figurę znajdziemy we wsi Małkowice / d. Malkwitz / przy kościele p. w. Św. Trójcy. Figura ta została ufundowana w 1730 r. przez rodzinę von Oberg, która miała tu swój majątek. Na tablicy można odczytać napis: ” Święty Jan Nepomucen, męczennik i szczególny patron w różnych potrzebach, szczególnie w utraconej lub stojącej w niebezpieczeństwie utraty czci, który przez swoje sakramentalne milczenie ust otworzył całemu światu nieśmiertelną chwałę Benedykta XIII. Namiestnik Chrystusa w dniu 19 marca 1729 r. ogłosił go świętym. Sprawiedliwy mąż będzie milczał aż do swego czasu. Eccl 20. Wychwalajcie Pana w jego świętych Ps.150, który w nich jest cudowny Ps. 67 v 36.” Z drugiej strony cokołu jest też data wystawienia ANNO 1730 Den 9 MAY
Na cokole z przodu kartusz z sceną zrzucenia świętego do Wełtawy.


Figura św. Nepomucena w Skałce	Figura św. Nepomucena w Skałce

Nie daleko, bo w następnej wsi, czyli Skałce/ d.Schalkau /, stoi przy drodze następny późnobarokowy, wykonany z piaskowca w 1730 roku Jan Nepomucen. Pomimo braku lewej ręki i uszkodzonej twarzy, do dziś pełni swój dyżur patrona. Na cokole są płaskorzeźby świętych: Antoniego Padewskiego, Donatusa i Franciszka Ksawerego. Jest tam też kartusz z herbem fundatora. Łaciński napis na inskrypcji fundacyjnej głosi: „Dla uczczenia św. Jana Nepomucena, swojego patrona i opiekuna, wystawił tę statuę dla pielgrzymujących Antoni Ernst hrabia von Sternberg”


Figura św. Nepomucena w Gałowie	Figura św. Nepomucena w Gałowie

Następna wieś, w której znajdziemy Nepomucena to niedaleki Gałów /Groß Gohlau /. Rzeźba stoi przy murze przykościelnym (p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP) na cokole, na którym widoczny jest tylko kartusz herbowy zwieńczony koroną, prawdopodobnie fundatora. Postać lekko uszkodzona, brak inskrypcji, a figura datowana jest na ok. 1725 r.

Najbliższe kolejne figury przydrożne tego świętego na tej trasie znajdziemy w Lutyni, Mrozowie, w Leśnicy, i oczywiście we Wrocławiu. Z drugiej strony gminy Kąty Wr. są też godne obejrzenia rzeźby Nepomucena we wsiach Nasławice, Jaksonów, Węgry, czy w Tyńcu n / Ślężą.
Strona ta, poświęcona tylko przydrożnym figurom tego świętego w gminie Kąty Wr. i okolicy, jest niepełnym zapisem istniejącego stanu, znacznie większa ilość jego przedstawień znajduje się wewnątrz kościołów. Ich opis można znaleźć w specjalistycznych opracowaniach.

Trochę więcej informacji o Janie Nepomucenie….

Święty Jan Nepomucen jest patronem wielu kościołów, doczekał się wielu kaplic i figur. Nic dziwnego, uchodzi bowiem za opiekuna dróg, mostów, brodów, stawów i źródeł, a także za patrona tonących i spowiedników. Kult św. Jana Nepomucena przywędrował na Śląsk z Czech (od ok.1368 r. do 1526 r. Śląsk był częścią Królestwa Czech). Święty ten nie jest przedmiotem kultu wyłącznie lokalnego, bowiem w XVIII i XIX w. jego kult rozprzestrzenił się na znaczną część Europy: Niemcy, Austrię, Węgry, Polskę, a nawet Litwę. Kim zatem był św. Jan Nepomucen? Jego prawdziwe nazwisko brzmi Welflin (Velfin). Urodził się ok. roku 1350 w miasteczku Nepomuk (stąd przydomek) w Czechach, ok.30 km na południowy-wschód od Pilzna. W wieku 30 lat otrzymał święcenia kapłańskie, a po odbyciu studiów w Pradze i Padwie awansował na wikariusza generalnego praskiego arcybiskupa Jana z Jenstein, będąc jednocześnie spowiednikiem królowej Zofii – żony króla Czech Wacława IV Luksemburczyka, który znany był z hulaszczego życia i ze swojej niechęci do Rzymu. Grabił on też bez skrupułów dobra kościelne. W nim też kapłan-odstępca, Jan Hus, znajdzie w niedalekiej przyszłości potężnego protektora. Szczególny gniew żywił król wobec arcybiskupa, znanego z gorliwości pasterskiej. By umniejszyć zakres jego władzy, król postanowił utworzyć nowe biskupstwo, wykrojone z archidiecezji praskiej. Skorzystał przeto z tego, że umierał opat benedyktyński w Kladruby i tam chciał osadzić upatrzonego przez siebie kandydata na biskupa, a klasztor zamienić na jego kurię i pałac. Doszło do zatargu pomiędzy królem a arcybiskupem praskim, którego ofiarą stał się Jan Nepomucen. Być może to, iż był stronnikiem arcybiskupa, zadecydowało o jego śmierci. Jak chcą inne źródła, przyczyna męczeńskiej śmierci leży w odmowie zdradzenia tajemnicy spowiedzi królowej Zofii. Faktem jest, że po uwięzieniu i okrutnych torturach skatowanego Jana Nepomucena królewscy oprawcy zrzucili z mostu Karola w Pradze do Wełtawy. Stało się to w nocy z 20 na 21 maja 1393 r. Legenda dodaje do tego tragicznego wydarzenia fakt pojawienia się pięciu gwiazd (płomieni) wokół głowy płynących z nurtem Wełtawy zwłok. Gwiazdy te stały się odtąd jednym z atrybutów świętego Jana Nepomucena. Wyłowione zwłoki pochowano w katedrze Św. Wita na Hradczanach, a w miejscu strącenia kapłana z mostu do rzeki wmurowano tablicę, istniejącą do dziś. Zamordowanie Jana Nepomucena spowodowało wśród ludności ogromne oburzenie. Przekazywano sobie informacje o okrutnym królu, wobec którego kapłan musiał strzec tajemnicy spowiedzi, jednocześnie zaś lud zaczął otaczać coraz większą czcią zamordowanego, co zapoczątkowało rozwój jego kultu. Za sprawą pielgrzymujących pątników kult ten zaczął się rozpowszechniać na coraz odleglejsze obszary, a wreszcie doprowadził do beatyfikacji Jana Nepomucena w dniu 31 maja 1721 r., a w osiem lat później – jego kanonizacji. Choć kanonizowano Jana Nepomucena dopiero w 1729 r. jego figury i wizerunki pojawiły się już wcześniej. Najstarszą figurę umieszczono na moście Karola w Pradze w 1683 r. Z kolei za najstarszą na Śląsku uchodzi figura na moście w Bystrzycy Kłodzkiej z 1704 r. Tradycyjnie Świętego przedstawia się jako brodatego mężczyznę w szatach kapłańskich, charakterystycznych dla epoki baroku: czarnej sutannie lub talarze (rodzaj sutanny bez guzików), białej komży i pelerynce. Głowę w kapłańskim birecie okala aureola z pięcioma gwiazdami (lub płomieniami). Do atrybutów Jana Nepomucena należą także: palma, księga, list, palec przyłożony do warg (symbol tajemnicy).Rozwój kultu św. Jana Nepomucena zbiegł się z okresem kontrreformacji, nic więc dziwnego, że nastąpił jego triumfalny „pochód” przez całe Czechy i kraje ościenne, a patronat nad „sprawami wodnymi” doprowadził do jego upowszechnienia, jako antidotum na klęski spowodowane przez ten żywioł. Stawiany obok św.Floriana (patrona „przeciwpożarowego”) Jan Nepomucen na wiele lat zastępował firmy ubezpieczeniowe. W licznych rzeźbiarskich i malarskich przedstawieniach Jana Nepomucena możemy rozpoznać go po takich atrybutach jak: krzyż odpustny przyciśnięty do piersi lub trzymany nad głową. Innym „znakiem rozpoznawczym” jest gałązka palmowa (palma męczeństwa) często umieszczona na krzyżu, lub książka, charakteryzująca go jako teologa i uczonego, jak też książka zamknięta na kłódkę, która symbolizuje milczenie. Czasami możemy spotkać także rzeźby Nepomucena z kluczem (jako więzionego) lub ze stułą (był spowiednikiem). Usytuowanie jego przedstawień w pobliżu zbiorników wodnych sprawia, że święty ten znany jest jako Jan od wody. We Wrocławiu istniały pracownie rzeźbiarskie, którym przypisuje się autorstwo kilku jego figur. Były to warsztaty Johanna Albrechta Siegwitza , Franza Josepha Mangoldta, i Johanna Georga Urbanskyego. Ciekawy sposób przedstawienia biografii Jana Nepomucena znajdziemy też na stronie:http://nepomuki.pl/nepomuk/wachock.htm

Przy zbieraniu danych na ten temat, wykorzystałem m.in. materiały zawarte w książkach: ks. M. Koguta „Dekanat Kąty Wrocławskie”, A. Scheer zeszyt 72 „Bractwa Krzyżowców”, E. Wieczorek „Szuflada Krajoznawcy”, I.Scheer „Obrońca przed wylewami rzek” oraz zasoby Internetu.

Jerzy Grenda

¹ Dla miasta Kąty Wrocławskie symbolem związku z Czechami jest jego herb, w którym są przedstawione dwa lwy wzorowane na symbolu heraldycznym dynastii Przemyślidów. (najstarszą dokumentacją herbu miasta Kąty jest jego opis na podstawie pieczęci miejskiej pochodzącej z 1 poł IVX w.). Tego też pochodzenia są lwy które występują w godle Republiki Czeskiej. W tymże godle jednym z elementów jest na złotym tle czarny orzeł, symbol Śląska.
² Wg. innych źródeł figurka pochodzi z XVIII w.( zeszyt 71 Bractwa Krzyżowców)
³ W literaturze można spotkać też stwierdzenie iż autorem tej figury może być Johann Georg Urbansky.
⁴ Z lewej strony figury do niedawna była figurka aniołka, niestety jakiś czas temu została skradziona.
⁵ Za datę śmierci świętego przyjmuje się 1393 r. a nie jak w inskrypcji 1383 r.